पर्यावरणीय चिन्तनका दृष्टिले पागल–बस्ती उपन्यास

Abstract

प्रस्तुत लेख पर्यावरणीय चिन्तनका दृष्टिले पागल–बस्ती उपन्यासको सङ्क्षिप्त अध्ययन विश्लेषणमा केन्द्रित रहेको छ । ‘‘पागल–बस्ती’ उपन्यासका लेखक सरूभक्त श्रेष्ठ हुन् । यो उपन्यास स्वैरकाल्पनिक विषयवस्तुमा आधारित रहेको छ । नेपाली साहित्य समालोचनाको क्षेत्रमा प्रचलित विभिन्न मान्यताहरू मध्ये पर्यावरणीय साहित्य सिद्धान्त पनि एक हो । प्रकृतिकेन्द्री यस समालोचनालाई अन्तर्विषयक समालोचना प्रणाली पनि भनिन्छ । पागल–बस्ती उपन्यासलाई पर्यावरणीय साहित्य सिद्धान्तका आधारमा मूल्याङ्कन गर्दा यसभित्र प्रशस्त मात्रामा पर्यावरणीय पक्षहरू समेटिएका छन् । पागल–बस्ती भित्रको काल्पनिक संसार नै यस उपन्यासको मुख्य पर्यावरणीय क्षेत्र हो । यस उपन्यासमा प्रतीकात्मक रूपमा सामाजिक, सांस्कृतिक परम्पराजन्य व्यवहार एवम् मानवीय भावना र प्राकृतिक परिवेशको चित्रण गरिएको छ । वैचारिक मतभेद, दार्शनिक चिन्तन, पारिस्थितिक नारीवाद, उच्च मानवीय सम्बन्ध र प्रँकृतिक सौन्दर्यको आदर्श प्रतिबिम्बलाई पनि यस उपन्यासमा समेटिएको पाइन्छ । पोखरा आसपासको प्राकृतिक परिवेशलाई मुख्य आधार बनाएर लेखिएको यस उपन्यासमा वैचारिक द्वन्द्व तथा उच्च बौद्धिक मानवीय भावना प्रस्तुत गरिएको छ । काल्पनिक संसारको रूपमा पागल–बस्तीको सिर्जना गरी त्यस मार्फत् आदर्श मानव समाज निर्माणको चाहना प्रकट गरिएको छ । स्वैरकाल्पनिक यथार्थको माध्यमबाट सामाजिक सांस्कृतिक रूपान्तरण गरी सभ्य र विकसित राष्ट्रको निर्माणमा जोड दिनु नै यस उपन्यासको मुख्य उद्देश्य हो । अतः पर्यावरणीय महत्वका दृष्टिले यो उपन्यास उपयुक्त खालको रहेको छ ।