मिथिलाञ्चलका ब्राह्मण जाति — एक अध्ययन

Abstract

मिथिलाञ्चल क्षेत्र अहिले नेपाल र भारत गरी दुई राष्ट्रहरूको भूभागको रूपमा विभाजित अवस्थामा रहेको छ । यहाँका निवासी दुई राष्ट्रका नागरिक भए तापनि यस क्षेत्रको सामाजिक परम्परा र संस्कृति समान रहेका छन् । हिन्दू समाजमा जाति–व्यवस्था कायम रहेको छ । यस व्यवस्थामा ब्राह्मण जातिलाई सबैभन्दा उच्च जातिको रूपमा मानिएको पाइन्छ । ब्राह्मण जातिलाई भौगोलिक बसोबासको हिसाबले दश प्रकारमा विभाजित गरिएको देखिन्छ । यसमा विन्ध्याचलदेखि दक्षिणका ‘पञ्चद्रविड़’ अन्तर्गत कर्णाट, गुर्जर, तैलंग, द्रविड़ र महाराष्ट्र ब्राह्मणहरू पर्दछन् भने विन्ध्याचलदेखि उत्तरका ‘पञ्चगौड़’ अन्तर्गत उत्कल, कान्यकुब्ज, गौड़, मैथिल र सारस्वत ब्राह्मणहरू रहेका छन् । मिथिलाञ्चल क्षेत्रमा निवास गर्ने मुख्य ब्राह्मण मैथिल–ब्राह्मण हुन् । मैथिल–ब्राह्मण जातिमा पञ्जीप्रथाको प्रचलन रहेको छ । यो रक्तशुद्धिकालागि विहित पारिवारिक परिवेशमा वैवाहिक सम्बन्ध स्थापित गर्न बनाइएको विश्वकै एउटा विशिष्ट सामाजिक व्यवस्था हो । अर्कोतिर, मूलरूपमा मैथिल भए पनि कालान्तरमा भूमि–व्यवस्थासित संलग्न भएका हुनाले भूमिहार–ब्राह्मणहरू एउटा बेग्लै जातिको रूपमा समाजमा मान्यता पाएका छन् । यसैगरी, मिथिलाञ्चल क्षेत्रमा अनेक राज्य व्यवस्था सञ्चालन गरेका दोनवार–ब्राह्मण जातिका निवासीहरू रहेका छन् । यिनीहरू कान्यकुब्ज समूहमा पर्ने ब्राह्मण हुन् । त्यस्तै, गौड़ समूहमा पर्ने सनाढ्य–ब्राह्मण जातिका पनि केही परिवार मिथिलाञ्चल क्षेत्रमा रहेका छन् । यस क्षेत्रमा दसौंझी–ब्राह्मण नामक एउटा जाति बस्दछन्, जुन वास्तवमा भाट समूहका मानिएका ब्राह्मण भनिन्छन् । यस अतिरिक्त, सकलदीपी–ब्राह्मण जातिको पनि यस क्षेत्रमा निवास रहेको छ, जसको सम्बन्ध मौलिक रूपमा शाकद्वीपसित रहेको भनिन्छ ।