राज्यको क्षमता अभिवृद्धिमा भूरणनीतिक सुरक्षाः अवसर र चुनौती Rajyako Kshyamata Abhibriddhima Bhuranatik Surakshya: Abasar ra Chunauti

Abstract

मानव सभ्यताको विकासक्रमदेखि नै धर्माधिकारी, राष्ट्रनिर्माता, नीति निर्माता, राष्ट्रिय विभूति, वैज्ञानिक रयुद्ध सरदारहरुले आºनो ‘मातृभूमि र धर्म–संस्कृतिकोरक्षा एवं विस्तारका’ खातिर सूक्ष्म अनुसन्धान ररहस्यमय रक्षा–नीतिहरु निर्माण गरी पृथ्वीको टाढा–टाढासम्मका सभ्यताहरुमाझ पु¥याई लागुु गराउनु अनौठो होइन । जनक, सीता, बुद्ध, अंशुवर्मा, अरनिको,फाल्गुनानन्द, पृथ्वीनारायण शाहलगायतका धेरै नेपाली राष्ट्रिय व्यक्तिŒव र विभूतिहरुको योगदानबाट प्राप्तसार्वभौम नेपालको रक्षा–नीतिमाथि नेपालभन्दा पछिस्थापित कतिपय शक्तिशाली राष्ट्रका लिडिल हार्टको‘इन्डाईरेक्ट एप्रोच’, कार्ल भोन क्लाउजिज्को ‘अनवार’ जस्ता युद्धशास्त्रीय रणनीतिहरुले चुनौती दिनेदुष्साहस गर्दैनन्  । यद्धपि फरक सभ्यताका केन्द्रहरुलेनेपाललाई ‘अनुसन्धानको उद्देश्यपूर्ण नमुना छनौटकोएक एकाइ’ मानेर प्रयोगशालाको स्थलगत कार्यक्षेत्रका रुपमा काम गरिरहेको भनिएको इण्डो–प्यासिफिक रणनीति÷मिलेनियम च्यालेन्ज कर्पोरेशनकोसुनौला अवसरहरु हामीमाझ आइपुगेका छन् । यिनका हानिकारक तत्वहरुस“ग सतर्क रह“दै सकारात्मक पाटोहरुपहिल्याई ‘विवेकपूर्ण छनौटद्वारा’ राष्ट्रिय हितका पक्षमासंशोधन गरी लाभ लिन सकियो भने राम्रो अवसर प्राप्तहुनेछ । तर यस्तो सम्झौताको कुनै व्यवस्थास“ग नेपालकानुन बाझिएमा कानुन संशोधन गर्नुपर्ने प्रावधाननौलो रहेन । समयको दबाबका कारण यो च्यालेन्जलेनेपालको ‘असंलग्न’ नीतिलाई लङ्गडो बनाई नेपालीसार्वभौम सत्तामाथि चुनौती खडा गरिदियो भने ‘वर्वादभएछ’ भनी तपाइ“ यो दशकको भूलस“ग अर्को दशकदेखि पछुताउनु सिवाय दोस्रो भूल हुनेछैन । नेपाली नीति– निर्माताहरुले नेपालको रष्ट्रिय क्षमता अभिवृद्धिका लागिराष्ट्रिय भूगोल, इतिहास, संस्कृति र राष्ट्रिय पहिचानलाईमुटूमा राखी बहकिएर, झुक्किएर, लोभिएर वा पराधीनमानसिकता बोकेर होइन, स्वाधीन भएर घरेलुनीतिनिर्माणका पक्षमा ‘स्वतन्त्र निर्णय’ लिन सामथ्र्यवान्रहने विश्वास नेपाली जनको छ । अतः नेपालकादुवै स“धियार मित्रराष्ट्रहरु वा अन्य मित्रराष्ट्रहरुकोनेपाल हेर्ने अन्तर्राष्ट्रिय नीतिहरुलाई सूक्ष्म रुपमाकेलाई तुलनात्मक विश्लेषण गरी नेपालविरुद्ध दूरगामीअसर पार्नसक्ने कुनै पनि विदेश नीतिहरुप्रति सजगरही तटस्थ, विवेकशील क्षमता र राज्यमैत्री असंलग्नविकल्पहरु अ¨ीकार गर्ने ल्याकतलाई के कस्तासिद्धान्तहरुले निर्देशित गर्न सक्छन् ? सवाल यो हो ।राजनीतिका क्षेत्रमा ‘स्वाधीनताको सिद्धान्त’ र आर्थिकक्षेत्रमा ‘आत्मनिर्भरताको सिद्धान्तलाई’ योजनावद्धरुपमा सञ्चालन गर्दै ‘सैनिक पक्षलाई’ परराष्ट्रनीतिको अनिवार्य तत्व मान्दा (आचार्य, पृ.१९१–१९८) यसले राज्यको थप क्षमता अभिवृद्धिस“गै भूरणनीतिक सुरक्षालाई प्रबद्र्धन गर्न सक्ने धारणा कतिपय वरिष्ठकूटनीतिज्ञहरुको छ । विवेकपूर्ण छनौट, स्वतन्त्र निर्णय,परराष्ट्र नीतिको अनिवार्य तŒवका रुपमा सैनिक पक्ष,त्रिपक्षीयतावादको सिद्धान्त, नवयर्थाथवादी सिद्धान्त,आन्तरिक केन्द्रीकरण शक्ति, केन्द्रापसारक शक्ति,छिमेकीŒव नीति, राज्यको क्षमता अभिवृद्धि, राष्ट्रियहित, अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध, विश्वशान्ति ।