द्विभाषिकता तथा बहुभाषिकताको सापेक्षतामा बहुभाषिक शिक्षा

Abstract

आर्थिक, सामाजिक, राजनैतिक, शैक्षिक र ऐतिहासिक पक्षका दृष्टिले बहुभाषिकतालाई विश्वव्यापी साझा अवधारणाका रूपमा लिइन्छ । प्रस्तुत लेखमा द्विभाषिकता तथा बहुभाषिकताको परिचय, परिभाषा र यसका प्रकार साथै बहुभाषिक शिक्षाको अवधारणालाई चर्चा गरिएको छ । गुणात्मक प्रकृतिको प्रस्तुत लेखमा पुस्तकालयका माध्यमका आधारमा तथ्याङ्क सङ्कलन गरिएको छ । सङ्कलित तथ्याङ्कलाई वर्णनात्मक तरिकाले विभिन्न शीर्षक र उपशीर्षकमा विश्लेषण गरिएको छ । द्विभाषिक र बहुभाषिक शब्दको प्रयोग एकभन्दा बढी भाषा प्रयोगका सन्दर्भमा गरिन्छ । यसका साथै बहुभाषिक, द्विभाषिक र त्रैभाषिक शिक्षालाई बहुभाषिक शिक्षाको अवधारणाभित्र समेटिएको छ । बहुभाषिक, बहुजातीय र बहुसांस्कृतिक समाजमा विभिन्न गतिविधि सञ्चालनका क्रममा तथा आपसी सम्प्रेषणका लागि प्रयोग हुने भाषाको अवस्था द्विभाषिकता तथा बहुभाषिकताको हो । बहुभाषिकताले कम्तीमा दुई भाषामा सम्प्रेषणको सामथ्र्यताको अपेक्षा गर्ने हुँदा बहुभाषिक शिक्षाको आवश्यकता ज्वलन्त बनेको देखिन्छ । बहुजातीय समाजमा विभिन्न गतिविधि सञ्चालन, एवम् आपसी सम्प्रेषणका दुई भाषाको प्रयोग हुने अवस्था द्विभाषिकता तथा बहुभाषिकता भएकाले यसको महŒवपूर्ण आधार बहुभाषिक शिक्षा हो । बहुभाषिक शिक्षाले घरको भाषा र विद्यालयको भाषालाई जोडी विस्तृत सञ्चारको भाषालाई शिक्षाको पहुँचमा पु¥याउने उद्देश्य राखेको देखिन्छ । नेपालको सन्दर्भमा भने बहुभाषामा शिक्षा, मातृभाषामा शिक्षा वा मातृभाषाको शिक्षा भन्ने उद्देश्य स्पष्ट भएर मात्र बहुभाषिक शिक्षा नीति बनाएर कार्यान्वयन गर्न सकेमा प्रभावकारी हुने बुझाइलाई लेखको निष्कर्षको रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ ।