‘तरुण तपसी’को तृतीय विश्राममा प्रकृति र विकृति चिन्तन

Abstract

प्रस्तुत अध्ययनमा नेपाली दार्शनिक महर्षि कपिलद्वारा प्रतिपादित साङ्ख्य दर्शन अन्तर्गतको प्रकृति र विकृति चिन्तनसम्बन्धी सैद्धान्तिक मान्यताका आधारमा कविशिरोमणि लेखनाथ पौड्यालद्वारा रचित काव्य तरुण तपसीको तृतीय विश्रामका विभिन्न पाँच वटा श्लोकहरूमा प्रयोग गरिएको दार्शनिक चिन्तनको स्वरूप केकस्तो रहेको छ भनी पुस्तकालयीय अध्ययनमा आधारित रही व्याख्याविश्लेषण प्रस्तुत गरिएको छ । दार्शनिक कवि ले खनाथको महत्वपूर्ण काव्य ‘तरुण तपसी’मा प्रयुक्त दर्शनलाई पहिल्याएर त्यसको विश्लेषण गर्नु यस अध्ययनको प्रमुख उद्देश्य हो । जगत् र जीवनको सृष्टिका मूल चार पदार्थ र पच्चिस तत्वको सङ्ख्या नै साङ्ख्य दर्शनको मुख्य विषय हो । उद्धृत साक्ष्यहरूमा साङ्ख्य दर्शनले मानेका प्रकृति पदार्थ र विकृति पदार्थ अन्तर्गतका सोह्र तत्वहरू, त्रिगुण र त्रितापको प्रसङ्ग उल्लेख छ । यहाँ उद्धृत प्रथम साक्ष्यमा विकृति पदार्थ अन्तर्गतका जलतत्व र पृथ्वीतत्वको सम्बन्ध प्रगाढ छ र यी तत्वहरूबाट प्राणीजगत्लाई अलौकिक आनन्द प्राप्त हुन्छ भन्ने भाव  रहेको छ । दोस्रो साक्ष्यमा अनेक जीवजन्तु र प्राणीका इन्द्रियजन्य आधिभौतिक तापहरूलाई सहन गर्नु  परेको दार्शनिक भाव पाइन्छ । तेस्रो साक्ष्यमा पञ्चभौतिक तत्वकै रसबलले र्नििर्मत भौतिक शरीरका अङ्गहरू सबल र सुगठित हुँदा हृदयमा पनि खुसीको अनुभव हुने विचारलाई अघि सारिएको देखिन्छ । चौथो उद्धृतांशमा मनतत्वको चञ्चलता, क्षणभङ्गुर भौतिक शरीरको उत्थानमा खुसी र पतनमा दुःखी भइने प्रकृतिविकृतिको चक्रीय प्रक्रियाको अभिव्यक्ति प्रस्तुत छ । विवेचित पाँचौँ तथा अन्तिम श्लोकमा क्षणभङ्गुर भौतिक  शरीरमा वास गरेर अनेक सङ्कल्प, तृष्णा र महत्वकाङ्क्षा पाल्ने अति सूक्ष्म मनतŒवको शक्ति चामत्कारिक भएको दार्शनिक भावको अभिव्यक्ति गरिएको छ । दर्शनजस्तो गहन र निरस विषय यहाँ सरल र सरस ढङ्गले हाम्रा जीवनको अभिन्न अङ्ग बनेर प्रस्तुत छ । त्यसैले यहाँ प्रस्तुत विषय पठनीय र मननीय रहेको देखिन्छ ।