पर्वत राज्यमा आयका स्रोतहरू : एक ऐतिहासिक तथ्य विश्लेषण

Abstract

पर्वत तत्कालीन नेपालको चौबीसे राज्यअन्तर्गत पर्ने शक्तिशाली राज्य हो । यस लेखमा ऐतिहासिक कालखण्डको शक्तिशाली पर्वत राज्यको आयकरका स्रोतहरूलाई अध्ययनको विषय बनाइएको छ । तत्कालीन पर्वत राज्यका आर्थिक पक्षहरूको खोजमूलक अध्ययन गर्ने उद्देश्यमा केन्द्रित यस लेखका लागि उद्देश्यमूलक नमुना छनोट विधिका आधारमा अध्ययनको क्षेत्र चयन गरिएको छ । ऐतिहासिक तथा तुलनात्मक अनुसन्धान ढाँचामा आधारित रहेर गरिएको यस अध्ययनमा वृतान्त, जनश्रुति, जानकार व्यक्तिबाट प्राथमिक स्रोतका सामग्रीका साथै अभिलेख, वंशावली, प्रकाशित पुस्तक तथा लेखहरूलाई द्वितीयक स्रोतका सामग्रीका रूपमा उपयोग गरिएको छ । ऐतिहासिक तथ्यलाई आधार बनाएर पर्वत राज्यका आयका स्रोतहरूमा अध्ययनलाई सीमित गरिएको छ । यस विषयमा केन्द्रित भएर अहिलेसम्म गहन अध्ययन हुन नसकेको रिक्ततालाई परिपूर्ति गर्न प्राप्त हुन आएका सूचना एवम् तथ्यहरूलाई विश्लेषण गरी यो खोजमूलक लेख तयार गरिएको हो । पूर्वमध्यकालमा धवलागिरि क्षेत्रमा धवलस्रोत र मंग्वर राज्य भएको उल्लेख छ । हिमालको काखबाट बग्ने म्याग्दी नदी र रघुगङ्गाको आसपासको क्षेत्रलाई धवलस्रोत क्षेत्र तथा वर्तमान बागलुङ जिल्लाको निसीभुजी अर्थात् लाममेला र तमान मंग्वर क्षेत्रको केन्द्र भएको पाइएको छ । पर्वत राज्यमा कृषि तथा पशुपालन व्यवसाय, उद्योग तथा व्यापार र खानीले प्रभाव जमाएको पाइन्छ । त्यसबेला मापनका लागि मुठी, चिम्टी, सेर, बिसौनी, धार्नी, माना, पाथी, कुरुवा आदिको प्रयोग हुने गरेको पाइएको छ । पर्वत राज्यमा तामाका मुद्रा टङ्कन गर्न थालिएको भए तापनि ग्रामीण क्षेत्रमा वस्तुविनिमय प्रथा नै प्रचलनमा रहेको देखिन्छ । पर्वतका राजाहरूले आफूले गरी दिएका कागजपत्र वा ताम्रपत्रहरूमा आफ्नो मुद्रा छाप लगाइदिने गरेको पाइन्छ । कुत, कर र जिन्सीबाट राज्यले आय प्राप्त गर्ने गरेको पाइएको छ । सार्वजनिक निर्माणका कार्यमा झारा प्रथा अनिवार्य भएकाले यसबाट हुने लागत वचत पनि आयको मुख्य स्रोत देखिन्छ । तत्कालीन पर्वत राज्य आर्थिक दृष्टिले स्वावलम्बी र आत्मनिर्भर थियो भन्ने यस अध्ययनको निष्कर्ष रहेको छ । यो लेख निति निर्माणकर्ता, स्थानीय सरकार र यस विषयमा थप अध्ययन गर्न चाहने अनुसन्धाताहरूलाई उपयोगी हुनेछ ।