नेपाली दलित समुदायका समस्या र साहित्यमा दलितदृष्टि [Problems of Nepali Dalit community and Dalit vision in literature]

Abstract

वर्णाश्रम व्यवस्थाभित्र लामो समयदेखि उत्पीडनमा पारिएको, दबाउँदै आइएको वा दबिएको समुदायलाई बुझाउने शब्दका रूपमा ‘दलित’ शब्द प्रचलित छ । यद्यपि यस शब्दसँग मिल्दाजुल्दा केही शब्दहरू वेद, उपनिषद्, ब्राह्मणग्रन्थ, स्मृतिग्रन्थ र पुराणहरूमा पाइन्छन् । नेपाली दलितहरूले आर्थिक क्षेत्रका समस्या, राजनीतिक–प्रशासनिक क्षेत्रका समस्या र सामाजिक–सांस्कृतिक क्षेत्रका समस्या गरी मूलतः तीनवटा विषयक्षेत्रसँग सम्बन्धित समस्याहरू भोगिरहेका छन् । यी समस्यालाई नीतिगत र धारणागत गरी दुई वर्गमा विभाजित गर्न सकिन्छ । प्रस्तुत लेखमा यिनै समस्यालाई नेपाली साहित्यका विभिन्न विधामा केकसरी चित्रण गरिएको छ भन्ने सन्दर्भलाई सङ्क्षिप्त रूपमा केलाइएको छ । प्रस्तुत लेख गुणात्मक अध्ययन पद्धतिमा आधारित छ । यस अध्ययनबाट नेपाली साहित्यअन्तर्गतका विभिन्न विधा, विशेषगरी फुटकर कविता, गीत, गीतिनाटक, कथा, उपन्यास र निबन्ध विधामा दलित समस्याको सामान्य उठान गरिएको देखियो । यीमध्ये उपन्यास, कथा र कविता विधामा दलित विषयक सन्दर्भको विशेष उपस्थिति रहेको देखिन्छ।